Podział ze względu na rolę mediatora_ki: mediacja facylitatywna i ewaluatywna

Mediację można podzielić ze względu na stopień zaangażowania mediatora_ki. W tym podziale wyróżnia się dwa modele: mediację facylitatywną oraz ewaluatywną.

W mediacji facylitatywnej rolą mediatora_ki jest pomaganie stronom w znalezieniu rozwiązania ich problemu poprzez zadawanie odpowiednich pytań. W tym modelu mediator_ka nie będzie proponował_a rozwiązań ani oceniał_a sytuacji. 

Z kolei w mediacji ewaluatywnej mediator_ka jest bardziej zaangażowany_a w problem – może sobie pozwolić na zaproponowanie jakiegoś rozwiązania lub ocenę sytuacji z perspektywy eksperta_ki w dziedzinie (np. jako prawnik_czka).

Warto wspomnieć, że w praktyce mediatorzy_rki będą używali_ły technik z obu wyżej wspomnianych modeli. Choć co do zasady przyjmuje się, że mediacja klasyczna jest facylitatywna i raczej spotyka się opinie, że stanowi ona ten „właściwy” sposób prowadzenia mediacji, to może się zdarzyć, że konkretna sytuacja czy konkretne strony będą wymagały użycia metod stosowanych w mediacji ewaluatywnej (np. pewnego nakierowania, czy wyraźnego zaznaczenia, że dane rozwiązanie jest niewykonalne prawnie lub z prawem niezgodne). Czasem to strony zgodnie proszą mediatora_kę o zaproponowanie rozwiązania i niektórzy_re mediatorzy_rki przystają na taką prośbę. Warto zazaczyć, że nie ma jednego słusznego sposobu prowadzenia mediacji, jednak zawsze granicę w kwestii zaangażowania mediatora_ki w proces będą wyznaczały zasady mediacji. W tym przypadku kluczowa jest zasada bezstronności i neutralności.

Podział ze względu na cel mediacji: mediacja oparta na interesach i transformatywna

Drugą metodą klasyfikacji mediacji jest podział ze względu na cel procesu. W ten sposób można wyróżnić następujące modele: mediację opartą na interesach oraz mediację transformatywną. 

W mediacji opartej na interesach głównym celem będzie znalezienie satysfakcjonującego obie strony rozwiązania problemu. Akcent zostaje wówczas położony na konkretnej sprawie, z którą strony przyszły do mediacji. Z kolei celem mediacji transformatywnej jest poprawa relacji stron, a przede wszystkim lepsze zrozumienie ich wzajemnych sytuacji. Ta perspektywa ukazuje relację stron jako całość.

W tym miejscu należy poczynić uwagi analogiczne do tych, które zostały przedstawione we wcześniejszym podziale. Nie jest bowiem wykluczone mieszanie dwóch powyższych sposobów mediacji. Może się zdarzyć, a wręcz często się zdarza, że mediacja, która ma za zadanie przede wszystkim rozwiązanie konkretnego problemu, poprawia jednocześnie przyszłe relacje pomiędzy stronami. 

Kiedy stronom zależy na dalszej współpracy po zakończeniu sporu lub wciąż będą one funkcjonowały w jednej przestrzeni

Przykład

• Strony sporu są współpracownikami_cami w projekcie badawczym. Zależy im na wspólnym staraniu się o kolejne granty. • Strony sporu są członkami_iniami koła naukowego.

• Strony sporu to pracownicy_e jednego instytutu.

Kiedy konflikt jest w jednej z faz początkowych, a strony nie podjęły jeszcze istotnych działań w celu realizacji swoich opozycyjnych interesów.

Przykład

W związku z cięciem kosztów planowanego remontu, tylko jeden gabinet asystenta zostanie w pełni odnowiony. Z trzech asystentów, którzy właśnie dowiedzieli się o redukcji kosztów, każdy chciałby, aby to jego gabinet odremontowano. Kierowniczka katedry nie podjęła jeszcze żadnej decyzji. Jest to dobry moment na otwartą rozmowę pomiędzy asystentami i kierowniczką, być może z udziałem mediatora_ki.

Kiedy stronom zależy na tym, aby ich perspektywa została zrozumiana. Kiedy strony oczekują zmiany postaw i zachowań.

Przykład

Osoby pracujące w instytucie nie zgadzają się z niedemokratycznym sposobem podejmowania decyzji przez nowego kierownika. Chciałyby, aby ich perspektywy również były brane pod uwagę. Wśród trzech osób kierujących grupą badawczą na Wydziale Fizyki jest kobieta i dwóch mężczyzn. Badaczka uważa, że w procesie podejmowania decyzji koledzy nie zważają na jej opinię, a w szczególności nie biorą pod uwagę trudności, z którymi mierzy się jako kobieta pracująca w dziedzinie fizyki.

Kiedy strony wiąże relacja zależności lub jedna ze stron występuje z pozycji władzy. Mediacja może na moment „wyrównać” pozycje, co pozwoli stronom na partnerską rozmowę.

Przykład

Osoby pracujące w sekretariacie czują, że dziekan wydziału wymaga od nich zbyt wiele w zbyt krótkim czasie. Jednocześnie mają one poczucie, że ich ciężka praca nie jest przez dziekana doceniana, a przecież administracja to podstawa funkcjonowania wydziału. 

Kiedy brakuje twardych narzędzi, które można by wykorzystać. Czasem dotyczy to braku skutecznych narzędzi prawnych. 

Przykład

Studenci uważają, że profesorka prowadząca najważniejszy przedmiot w danym roku akademickim wymaga od nich bardzo dużo. Jednocześnie brakuje zarówno jasnych kryteriów zaliczenia przedmiotu, jak i wyszczególnionego zakresu materiału, z którego należy się przygotować.

Kiedy w sporze ważną rolę odgrywają kwestie międzykulturowe.

Przykład

Na uniwersytecie prowadzony jest projekt badawczy, w którym biorą udział doktorantki i doktoranci z całego świata. Grupa badawcza zakłada niehierarchiczną strukturę i wymaga podejmowania wielu wspólnych decyzji. Osoby biorące udział w projekcie napotykają wiele trudności, szczególnie w kontekście organizacji pracy oraz niehierarchicznego funkcjonowania zespołu. 

Wyodrębnia się pięć głównych zasad, które powinny charakteryzować każdą mediację. Jak wcześniej wspomniano, mediacja jest procesem bardzo różnorodnym i co do zasady niezinstytucjonalizowanym. Dlatego pozostawia zarówno stronom, jak i mediatorowi_ce, duży zakres swobody, której granice wyznaczają właśnie zasady mediacji.

Dobrowolność

Każda z osób biorących udział w mediacji przystępuje do niej z własnej woli – nie jest do tego zmuszana przez żadną osobę trzecią czy instytucję. W praktyce dobrowolność mediacji oznacza, że:

• Do rozpoczęcia mediacji potrzeba wyraźnej zgody wszystkich stron.
• Każda ze stron może wycofać zgodę na mediację w dowolnym momencie trwania procesu.
• Strony wyrażają zgodę na osobę mediatora_ki.
• Porozumienie jest zawarte dobrowolnie, a jego treść jest w pełni akceptowana przez każdą ze stron.
• Nie występuje presja (zarówno ze strony mediatora, jak i z zewnątrz) na którąkolwiek ze stron, zarówno co do udziału w mediacji, jak i co do przystania na konkretne porozumienie.

Bezstronność

Zasada bezstronności dotyczy przede wszystkim stosunku mediatora_ki do stron. W praktyce:

• Mediator_ka traktuje obie strony w taki sam sposób, nie faworyzuje żadnej z nich. Przejawia się to także w kontekście formalnych kwestii prowadzenia mediacji – każda ze stron ma wystarczający czas na wypowiedzenie się, jest słuchana przez mediatora_kę w równy sposób.
• Mediator_ka nie ocenia stron i ich postaw w sporze. Mediator_ka jest też wolny_a od uprzedzeń.
• Mediator_ka nie wypowiada się co do merytorycznego rozwiązania sporu, nie wyraża swoich opinii na temat konkretnych rozwiązań, nie rozstrzyga sporu.
• Mediator_ka nie ma wcześniejszej relacji ze stronami, która mogłaby budzić wątpliwość co do jego_j bezstronności, a wszelkie ewentualne związki z każdą ze stron wyraźnie komunikuje przed rozpoczęciem mediacji. W przypadku wystąpienia konfliktu interesów mediator_ka nie podejmuje się mediacji.

Neutralność

Neutralność dotyczy stosunku mediatora_ki do przedmiotu sporu. Oznacza ona, że:

• Mediator_ka nie jest w żaden sposób związany_a z przedmiotem sporu.
• Mediator_ka nie ma interesu w konkretnym sposobie rozwiązania sporu pomiędzy stronami.
• Mediator_ka nie narzuca stronom ani rozwiązań, ani swojego światopoglądu czy wyznawanych wartości. 
• Mediator_ka może zadawać stronom pytania w celu urealnienia konkretnych rozwiązań, dopracowania szczegółów, czy też skonkretyzowania postanowień ugody.

Poufność

Cały proces mediacji jest objęty zasadą poufności – dotyczy ona zarówno stron, jak i samego_j mediatora_ki. W praktyce oznacza to, że:

• Tajemnicą objęty jest cały przebieg mediacji. Należy przez to rozumieć zarówno wypowiedzi stron oraz tematy rozmów podczas sesji mediacyjnych, jak i treść porozumienia. 
• Co do zasady poufnością nie jest objęty sam fakt prowadzenia mediacji, choć strony mogą sobie taką poufność zastrzec.
• Mediacja odbywa się w pomieszczeniu zapewniającym uczestnikom_czkom prywatność. Przebieg mediacji nie jest też nagrywany, a wszelkie notatki robione przez mediatora_kę są przechowywane w taki sposób, aby osoby trzecie nie miały do nich dostępu.
• Mediator_ka sporządza z mediacji protokół, w którym zawiera informacje o fakcie przeprowadzenia sesji mediacyjnej, obecności stron oraz zapis o wyniku postępowania, w szczególności o zawartym porozumieniu.
• Strony mogą wyłączyć wybrane kwestie z zasady poufności. W takim przypadku ważna jest wyraźna zgoda wszystkich stron.

Akceptowalność

Jako piątą zasadę mediacji wymienia się akceptowalność. Zasada ta ściśle wiąże się z dobrowolnością. Gwarantuje ona, że wszystkie strony postępowania akceptują mediatora_kę, a także jego_j sposób prowadzenia mediacji. Strony przystają także na zakres postępowania mediacyjnego (tematy rozmowy) oraz reguły mediacji. 

Mediacja to proces odformalizowany, nie ma więc żadnej odgórnie narzuconej procedury jej prowadzenia. Wręcz przeciwnie, mediator_ka dysponuje dużą elastycznością w prowadzeniu mediacji i może dobierać konkretne kroki i regulować długość ich trwania do specyfiki sporu i potrzeb stron. Da się jednak wyróżnić kilka kluczowych etapów, które charakteryzują każdą mediację.

Monolog mediatora_ki

Mediacja zwykle zaczyna się od tzw. monologu mediatora_ki. Jest to dłuższa wypowiedź mediatora_ki mająca na celu przede wszystkim zapoznanie stron z zasadami mediacji, a także przedstawienie praw i obowiązków stron w procesie. Mediator_ka wyjaśnia po krótce każdą z zasad mediacji – wskazuje m.in. na istotę poufności procesu, a także na prawo stron do wycofania swojej zgody na udział w mediacji. Mediator_ka tłumaczy też stronom swoją rolę w procesie, podkreślając jednocześnie własną bezstronność oraz neutralność. Podczas monologu mediator_ka może również opisać, jak będzie wyglądał przebieg mediacji (np. ile planuje się spotkań, czy zamierza przeprowadzić spotkania indywidualne ze stronami). Jest to dobra okazja do ustalenia podstawowych zasad zachowania podczas sesji mediacyjnych (np. nieużywanie telefonów). Jest to również czas na zadanie przez strony ewentualnych pytań dotyczących kwestii organizacyjnych czy przebiegu mediacji. 

Przedstawienie perspektywy stron

Po monologu mediatora_ki przychodzi czas na wypowiedzi stron, w których przedstawią one swoją perspektywę na zaistniały spór. Strony mogą też wskazać, jaki jest dla nich cel mediacji oraz które obszary tematyczne są dla nich najważniejsze. Jest to nie tylko okazja dla mediatora_ki do poznania perspektywy każdej ze stron, lecz także możliwość rozpoznania wzajemnych stanowisk lub interesów.

Identyfikacja zagadnień spornych

Kolejnym ważnym krokiem jest identyfikacja obszarów tematycznych czy zagadnień spornych. Na tym etapie konflikt, z którym strony przychodzą do mediatora_ki, zostaje rozłożony na czynniki pierwsze. Mediator_ka pomaga w identyfikacji zagadnień, jednak to strony muszą się zgodzić na ostateczny zakres kwestii, które będą omawiane podczas mediacji. Przy pomocy mediatora_ki strony ustalają również agendę mediacji – kolejność, w jakiej poszczególne zagadnienia będą omawiane. 

Generowanie opcji i dochodzenie do porozumienia

Jest to moment mediacji, w którym strony zaczynają pracować nad załagodzeniem konfliktu, a przede wszystkim nad różnymi wariantami rozwiązania poszczególnych kwestii spornych. Jest to czas otwartej dyskusji stron i burzy mózgów, w której padają potencjalne propozycje. Strony mogą podchodzić do generowania opcji w różny sposób. Mogą dla przykładu zacząć od kwestii najbardziej kluczowych i potem przechodzić do tych mniej istotnych lub zacząć od spraw, w których najprościej jest im się porozumieć i na tej podstawie przesuwać się do bardziej spornych punktów. Czasem strony będą chciały podejść do potencjalnego porozumienia jako do pakietu rozwiązań – wtedy negocjują one porozumienie jako całość. Zdarza się jednak, że strony będą stosowały tzw. wymianę wiązaną – za ustępstwo w jednej z kwestii, strona oferuje ustępstwo w innej. 

Jak widać istnieje wiele podejść do generowania i wybierania opcji porozumienia. Rola mediatora_ki na tym etapie jest niebagatelna – to tu mediator_ka aktywnie pomaga stronom w kreowaniu opcji porozumienia poprzez np. zadawanie pytań, urealnianie czy konkretyzowanie pomysłów stron. To na tym etapie mediacji może również zdarzyć się impas. W takiej sytuacji rolą mediatora_ki jest użycie odpowiednich technik, aby ułatwić stronom posuwanie się w procesie mediacji.

Spotkania indywidualne

Czasem mediator_ka postanawia zorganizować spotkanie indywidualne z każdą ze stron. Może się to zdarzyć np. w sytuacji impasu lub gdy emocje związane z bezpośrednią komunikacją z drugą stroną są zbyt silne i strony nie radzą sobie z nimi. Takie spotkania mogą być również przeprowadzane na prośbę jednej ze stron, gdy np. chce ona poruszyć przy mediatore_ce kwestię, której nie chce ujawniać przed drugą stroną. Podczas spotkań indywidualnych niezmiennie obowiązuje zasada poufności. Oznacza to, że bez wyraźnej zgody mediator_ka nie może ujawnić przekazanych informacji drugiej stronie. 

Porozumienie i ugoda

Głównym celem mediacji jest osiągnięcie porozumienia. Kiedy strony zgodzą się na konkretne rozwiązanie sporu, rolą mediatora_ki jest spisanie postanowień stron w formie ugody, którą następnie strony podpisują. Taka ugoda wiąże uczestników_czki mediacji.

Głównym celem mediacji jest znalezienie porozumienia, które zakończy konflikt pomiędzy stronami. Konflikt został zdefiniowany jako sytuacja, w której dwie lub więcej osób ma różne lub z pozoru różne interesy. W tym miejscu należy przyjrzeć się kategorii interesu.

Mimo że pojęcia używane w tej sekcji są pojęciami negocjacyjnymi, to są one również przydatne w mediacji, a ich zrozumienie stanowi często konieczny warunek prawidłowej pracy mediatora_ki. 

Interesy a stanowiska

Przede wszystkim należy odróżnić „interes” od „stanowiska”. 

Stanowisko można określić jako deklarację swojego zdania na temat konkretnego sporu, czasem z podaniem argumentów. Negocjacje polegające na wymianie stanowisk nazywa się negocjacjami pozycyjnymi. 

Interes to natomiast powód, dla którego strona chce osiągnąć konkretny rezultat. Mogą to być problemy, które ma rozwiązać dane stanowisko. Interesy są więc tym, co jest rzeczywiście ważne dla skonfliktowanych stron, ponieważ interesy określają ich potrzeby.

Pierwszą rzeczą, którą strony słyszą w trakcie negocjacji, są wzajemne stanowiska. Za tymi stanowiskami mogą stać zarówno sprzeczne, jak i możliwe do pogodzenia interesy. To właśnie zidentyfikowanie interesów stron jest pierwszym krokiem do osiągnięcia dobrego porozumienia.

Strefa potencjalnego porozumienia i najlepsza alternatywa

Żeby porozumienie mogło zostać osiągnięte, konieczne jest istnienie strefy potencjalnego porozumienia (z ang. zone of possible agreement). Składają się na nią wszelkie możliwe rozwiązania, na które obie strony są w stanie się zgodzić.

W celu lepszego zrozumienia pojęcia strefy potencjalnego porozumienia należy wyjaśnić także pojęcie najlepszej alternatywy (z and. best alternative to negotiations agreement). Jest to najkorzystniejsze z możliwych rozwiązań w przypadku, gdy porozumienie nie zostanie zawarte (strony „odejdą od stołu”).

Przykład 

Anna chce sprzedać, a Bartosz kupić podręcznik do matematyki. Obie osoby przystępując do negocjacji ceny podręcznika powinny zastanowić się nad swoją najlepszą alternatywą.

Anna wie, że cena takiego używanego podręcznika w sklepie internetowym to 100 zł. Jednak znalezienie kupca nie jest łatwe. Bartosz jest natomiast osobą zainteresowaną zakupem podręcznika. Znalezienie innego kupca może potrwać nawet do kilku tygodni. Ponadto Anna musiałaby założyć konto na portalu z używanymi książkami, sfotografować i opisać podręcznik, wystawić go na sprzedaż, a także odpisywać na wiadomości potencjalnych kupców. Co więcej, choć osoba kupująca pokryłaby koszty przesyłki, to Anna musiałaby odpowiednio zapakować i wysłać książkę. Zatem tak naprawdę najlepsza alternatywa do negocjacji to sprzedaż książki za 100 zł w bliżej nieokreślonym czasie oraz około jedna godzina czynności związanych ze sprzedażą. Anna wycenia sprzedaż książki od ręki oraz zaoszczędzenie czasu na 10 zł. Jest zatem gotowa sprzedać Bartoszowi podręcznik za 90 zł.

Z rozeznania rynku zrobionego przez Bartosza wynika, że w sklepie internetowym takie używane podręczniki do matematyki kosztują 100 zł. Do tego trzeba doliczyć cenę wysyłki, czyli 15 zł. Dodatkowo w związku ze zbliżającymi się egzaminami Bartosz nie ma czasu przeglądać sklepu internetowego, a podręcznika potrzebuje na już. Mógłby pójść do księgarni i od ręki kupić nową książkę, jednak jej cena to 200 zł. Jest to kwota zdecydowanie przekraczająca możliwości finansowe Bartosza – gdyby książka tyle kosztowała, nie kupiłby jej wcale. Zatem najlepsza alternatywa do negocjacji dla Bartosza to zakup książki przez Internet za 115 zł z wysyłką i otrzymanie jej za ok. 3 dni od momentu zakupu. W związku z tym, że Bartoszowi bardzo zależy na czasie i wycenia go na 20 zł, jest w stanie zapłacić za książkę od Anny 135 zł.

Strefa potencjalnego porozumienia Anny i Bartosza to zatem każda cena pomiędzy 90 a 135 zł. Anna, sprzedając książkę w tym przedziale cenowym, wyjdzie lepiej, niż gdyby w ogóle nie podeszła do negocjacji. Podobnie Bartosz, jeśli kupi książkę w tym przedziale cenowym, zyska w porównaniu z sytuacją, w której „odszedłby od stołu”.