Dziękując za poparcie mojej kandydatury ponad 150 członkom i członkiniom naszej społeczności z różnych instytutów, wydziałów i kurii chciałabym wskazać na trzy obszary działań, które wyłoniły się w trakcie spotkań i dyskusji przed podjęciem mojej decyzji o kandydowaniu na stanowisko Rzecznika.

Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2003 roku przyjął Kodeks Wartości Akademickich, który jest dokumentem – busolą na drodze do tworzenia uniwersytetu na miarę naszych marzeń i ambicji, naszą rolą winno być zapewnienie warunków, które pozwolą na ich pełną realizację.

Niezależność – interwencja  – edukacja

W wypracowaniu modelu funkcjonowania instytucji Rzecznika chciałabym oprzeć się na swoich doświadczeniach pracy na uczelniach europejskich i amerykańskich.

• rola interwencyjna

Do zadań Rzecznika należy wspieranie członkiń i członków w rozwiązywaniu konfliktów oraz dbanie by byli oni traktowani z szacunkiem i sprawiedliwie.

Analiza modeli funkcjonowania podobnych instytucji na uniwersytetach, gdzie działają do wielu lat, wyraźnie pokazuje, że autorytet i znaczenie tej funkcji opiera się na niezależności, neutralności  i bezstronności. Tylko mający silną  legitymizację w społeczności i prawdziwie niezależny od pozostałych władz uczelni Rzecznik może odgrywać istotną i realną rolę w przeciwdziałaniu zachowaniom godzącym w wartości akademickie.

• rola edukacyjna

W realizacji swoich zadań chciałabym wyjść poza rolę interwencyjną, na rzecz aktywnego promowania idei mediacji, wzajemnego szacunku, szukania sposobów zapobiegania destrukcyjnym konfliktom, inicjowania zmian w praktykach i regułach uniwersyteckich poprzez organizację cyklicznych debat, warsztatów, spotkań, współpracę z partnerami wewnątrz uniwersytetu, jak i społecznymi aktorami.

Wolność akademicka

Uniwersytet Jagielloński jest jednym  z pierwszych uniwersytetów w Polsce, który dołączył do Scholars at Risk Network, międzynarodowej sieci instytucji akademickich (507 uniwersytetów, szkół wyższych i stowarzyszeń w 39 krajach), której misją jest promocja wolności akademickiej oraz ochrona prześladowanych członkiń i członków społeczności uniwersyteckiej. Sieć monitoruje ataki na wspólnotę akademicką na całym świecie oraz proponuje wdrażanie nowych narzędzi i strategii promowania wartości akademickich.

Chciałabym korzystając z dotychczasowych doświadczeń jako przedstawicielki naszego uniwersytetu w SAR kontynuować organizację międzynarodowych seminariów i zajęć podejmujących tę problematykę.

Wolność akademicka stanowi rdzeń idei uniwersytetu, bo jakość naszych badań zależy od otwartej, nieskrępowanej, krytycznej debaty naukowej, pobudzanej wielością idei i perspektyw oraz świadomością społecznej odpowiedzialności uniwersytetu. Winna być prowadzona w atmosferze wzajemnego szacunku, w oparciu o racjonalną argumentację zgodną z aktualną wiedzą naukową, na podstawie rzetelnych danych.

Równe traktowanie

Najnowsze badania na temat dyskryminacji, molestowania i mobbingu na uczelniach, ale też szereg opisanych przez media zatrważających przykładów ujawniły głęboką konieczność, wypracowania i wdrożenia właściwych środków identyfikowania i reagowania na te negatywne zjawiska i zdarzenia.

Jako czołowy ośrodek akademicki w naszym kraju mamy niepowtarzalną możliwość kształtowania postaw i standardów postępowania. Większość moich publikacji i projektów badawczych dotyczy problematyki praw człowieka, demokratycznego upodmiotowienia i działań na rzecz równego traktowania. Organizowałam wiele inicjatyw edukacyjnych podejmujących tę problematykę, byłam zaangażowana w liczne projekty (polskie i międzynarodowe) oraz działania organizacji pozarządowych i instytucji publicznych. Kierowana przeze mnie grupa badawcza przygotowała zestaw strategii przeciwdziałania przemocy, molestowaniu i mobingowi na czołowych uniwersytetach światowych, który służy jako inspiracja do budowania podobnych strategii na naszym uniwersytecie.

Mam nadzieję, że moja wiedza i doświadczenie badawcze w tych dziedzinach okaże się użyteczne w pełnieniu tej funkcji. 

Od chwili objęcia funkcji do 31 grudnia 2021 roku Rzeczniczka odbyła 236 spotkań sygnalnych i wyjaśniających w ramach 64 zgłoszeń. Większość spraw wpłynęła od osób zgłaszających problem bezpośrednio ich dotyczący. Były to zgłoszenia zarówno indywidualnie, jak i grupowe. Najczęściej zwracano się z prośbą o interpretację lub opinię dotyczącą konkretnej sytuacji lub z oczekiwaniem interwencji rzeczniczej (u przełożonych, władz poszczególnych jednostek UJ czy przeprowadzenia postępowania mediacyjnego).

Wprowadzenie

W listopadzie 2020 roku Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego po raz pierwszy wybrał osobę pełniącą funkcję Rzecznika Praw i Wartości Akademickich. Na pięcioletnią kadencję została powołana naukowczyni zatrudniona w Instytucie Socjologii – dr hab. Beata Kowalska, prof. UJ.

Na początku 2021 roku zarządzeniem Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego zostało utworzone w strukturze organizacyjnej administracji ogólnouczelnianej Biuro Rzecznika Praw i Wartości Akademickich. Od 1 lutego 2021 roku w biurze zatrudniona jest w wymiarze ½ etatu jedna osoba na stanowisku samodzielnego referenta.

Niniejsze sprawozdanie jest sporządzone w oparciu o zapis §8 Uchwały nr 16/II/2020 Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego z dnia 26 lutego 2020 roku: Rzecznik przedstawia Senatowi Uniwersytetu Jagiellońskiego w terminie do 30 marca roczne sprawozdanie ze swojej działalności, zawierające w szczególności informację o stanie stwierdzonych na Uniwersytecie naruszeń praw i wartości akademickich. Zgodnie z uchwałą w sprawie zasad powoływania oraz zakresu kompetencji Rzecznika Praw i Wartości Akademickich Rzecznik w swojej działalności  kieruje się zasadami niezależności, bezstronności i poufności oraz dąży do polubownego rozwiązywania sporów wewnątrz wspólnoty uczelni.

Współpraca

Funkcja Rzecznika Praw i Wartości Akademickich nie miała swoich odpowiedników w przeszłości naszego Uniwersytetu, dlatego w pierwszym roku kluczowym zadaniem było wypracowanie modelu współpracy z już funkcjonującymi jednostkami i organizacjami. Temu służyły w 2021 roku regularne kontakty oraz konsultacje prowadzone w związku z wpływającymi zgłoszeniami, m.in. z:

• Centrum Alternatywnego Rozwiązywania Sporów, działającym na Wydziale Prawa i Administracji;
• Centrum Wsparcia Dydaktyki
• Działem ds. Bezpieczeństwa i Równego Traktowania – Bezpieczni UJ;
• Działem ds. Osób Niepełnosprawnych;
• Kołami naukowymi i organizacjami studenckimi, m.in. Kołem Praw Człowieka UJ, Kołem Studentów i Studentek Socjologii, Europejskim Stowarzyszeniem Studentów Prawa ELSA, TęczUJ;
• Koordynatorem ds. Dostępności;
• Pełnomocniczką Rektora ds. jakości kształcenia;
• Pełnomocnikiem Dziekana WSMiP UJ ds. bezpieczeństwa oraz przeciwdziałania dyskryminacji;
• Studenckim Ośrodkiem Wsparcia i Adaptacji SOWA;
• Towarzystwem Doktorantów;
• Uniwersyteckimi mediami m.in. Alma Mater, WUJ, UJOT TV;
• Zespołem ds. Oceny Zajęć Dydaktycznych;
• Zespołem ds. przeciwdziałania przemocy i dyskryminacji Samorządu Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego;
• związkami zawodowymi działającymi na naszym Uniwersytecie.

Współdziałanie ułatwiało szukanie odpowiednych rozwiązań zgłaszanych problemów, dzielenie się doświadczeniem i wiedzą, a przede wszystkim pozwalało uniknąć nakładania się działań podejmowanych przez różne jednostki uniwersyteckie w ramach ich kompetencji. W pierwszym roku działań biura współpraca ta była nieocenionym wsparciem, za które jesteśmy bardzo wdzięczni. 

W 2021 roku Rzeczniczka dołączyła jako członkini do Europejskiej Sieci Rzeczników Akademickich (European Network of Ombuds in Higher Education, ENOHE), reprezentuje również Uniwersytet Jagielloński w Sieci Scholars at Risk, która monitoruje stan wolności akademickiej na świecie oraz organizuje schronienie dla zagrożonych uczonych. W zeszłym roku Biuro Rzeczniczki we współpracy Instytutem Kultury Willla Decjusza koordynowało naukowy program rezydencji dwóch represjonowanych uczonych z Turcji prof. Candana Badema i prof. Fulyi Atacan (Academics for Peace). Jest to program realizowany przez Uniwersytet Jagielloński i Miasto Kraków. Jako Biuro aktywnie włączyliśmy się w prace tworzącej się polskiej sieci rzeczników i rzeczniczek akademickich, która przyjęła nazwę: Akademicka Sieć Bezpieczeństwa i Równości, służącej wymianie doświadczeń oraz dobrych praktyk na uczelniach.

Rola interwencyjna

Od chwili objęcia funkcji do 31 grudnia 2021 roku Rzeczniczka odbyła 236 spotkań sygnalnych i wyjaśniających w ramach 64 zgłoszeń.

Większość spraw wpłynęła od osób zgłaszających problem bezpośrednio ich dotyczący. Były to zgłoszenia zarówno indywidualnie, jak i grupowe. Najczęściej zwracano się z prośbą o interpretację lub opinię dotyczącą konkretnej sytuacji lub z oczekiwaniem interwencji rzeczniczej (u przełożonych, władz poszczególnych jednostek UJ czy przeprowadzenia postępowania mediacyjnego).

Od chwili objęcia funkcji do 31 grudnia 2021 roku Rzeczniczka odbyła 236 spotkań sygnalnych i wyjaśniających w ramach 64 zgłoszeń.

Niemal połowa spraw dotyczyła problemów zgłaszanych przez pracowników i pracownice naukowe (45%). Drugą najliczniejszą grupę stanowiły kwestie podnoszone przez osoby studiujące na naszym Uniwersytecie (44%). Prawie co trzecia sprawa dotyczyła osób na studiach I i II stopnia (30%) a co siódma doktorantów i doktorantek (14%). Pozostałe kwestie to problemy zgłaszane przez pracowników i pracownice zatrudnione w administracji (9%).

Wpływające zgłoszenia są kategoryzowane według sześciu podstawowych kategorii: 

(1) wartości akademickie i etyka (2) sytuacje konfliktowe pomiędzy współpracownikami, (3) tzw. konflikty pionowe wynikające z relacji władzy (np. kierownik jednostki i pracownica), (4) szeroko pojęte warunki pracy, zatrudnienia i polityki kadrowej, (5) przemoc, mobbing bądź molestowanie oraz (6) organizacja studiów i dydaktyka. Wprowadzenie ewidencji spraw według wymienionych kategorii, stosowanych przez podobne biura europejskie znacznie usprawniło pracę. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje, ż e wiele z wpływających zgłoszeń obejmuje jednocześnie więcej niż jedno zagadnienie, szczególnie w przypadku sytuacji konfliktowej narastającej od dłuższego czasu. 

Najliczniejsza grupa wpływających do Biura zgłoszeń powiązane jest z kwestią wartości i etyki (39%). 

W tym zakresie najczęściej poruszane są problemy rzetelności naukowej, uczciwości w prowadzeniu badań i publikowaniu ich wyników. Niejednokrotnie sytuacje te stają się zarzewiem konfliktu przenoszonego na większą grupę społeczności, znacząco utrudniając codzienną współpracę i dalszy rozwój akademicki. Specyfika postępowań wyjaśniających wymaga szczegółowego zbadania sprawy – co wiąże się z długością trwania postępowań wyjaśniających w sytuacji podejrzeń o popełnienie nieuczciwości naukowej czy innych zarzutów związanych z prowadzeniem badań czy dydaktyki – nierzadko pogłębia narastający konflikt. Niestety, oddalenie zarzutów nie zawsze go kończy. 

W tej kategorii spraw podnoszono również uwagi związane z pracą komisji etycznych, które przede wszystkim związane były z czasem podejmowania decyzji oraz brakiem procedury odwoławczej – są to kwestie kluczowe z punktu widzenia realizacji badań w międzynarodowych zespołach. 

Co czwarte zgłoszenie (24%) związane było z organizacją studiów i dydaktyką. 

Wśród problemów pojawiały się sprawy związane m.in. z:

• kształceniem w Szkole Doktorskiej, a przede wszystkim przeprowadzonymi po raz pierwszy ocenami śródokresowymi. Obecny stan prawny nie uwzględnia sytuacji, w której poważne problemy zdrowotne uniemożliwiają realizowanie przyjętego wcześniej harmonogramu indywidualnej pracy badawczej;
• wprowadzaniem zmian w formie zaliczenia kursów w trakcie trwania semestru, a nawet tuż przed sesją egzaminacyjną lub nieodpowiednim sposobem egzaminowania w trakcie zdalnego nauczania.

Prawie co czwarte zgłoszenie (23%) dotyczy warunków pracy, zatrudnienia i polityki kadrowej.

Najczęściej pojawiające w tej kategorii problemy związane były z pandemią COVID-19 i sposobami funkcjonowania zespołów pracowniczych czy całych jednostek w sytuacji lockdown’ów. Zgłoszenia napływały zarówno od osób pracujących na stanowiskach nauczycieli akademickich, jak i administracyjnych. Wśród problemów pojawiały się sprawy związane m.in. z:

• trudnościami w wykonywaniu pracy w sytuacji zamknięcia szkół, przedszkoli oraz opieką nad osobami zależnymi lub pogarszającego się zdrowia psychicznego;  
• oczekiwaniami ze strony przełożonych wykonywania pracy w godzinach wieczornych i dni wolne oraz odbierania wieczorami, a nawet w weekendy telefonów z poleceniami służbowymi;
• nietransparentną formą przyznawania premii pracowniczej, w tym również zaprzestania ich przyznawania bez podania jakiegokolwiek uzasadnienia;
• niewłaściwym zachowaniem w stosunku do osób pracujących w administracji; 
• procesem przeprowadzania oceny parametrycznej;
• trudnościami w przygotowywaniu nowych wniosków grantowych, kontynuowaniu realizacji grantów w sytuacji pandemii oraz wynikającymi z tego konsekwencjami. 

18% zgłoszeń związanych było z konfliktami, w tym między współpracownikami (9%) i sytuacjami konfliktów pionowych (9%).

Choć te zgłoszenia stanowiły relatywnie niewielki procent zgłaszanych spraw, mają one głęboki wpływ na warunki i atmosferę pracy w jednostkach, poczucie bezpieczeństwa, stan psychiczny osób zaangażowanych. Doświadczenie tego roku pokazało, że przy woli szukania rozwiązań w postępowaniu mediacyjnym udawało się znaleźć wyjście z impasu. Niestety pomimo wielomiesięcznych starań nie zawsze było to możliwe, co skutkowało albo odejściem z pracy cenionych uczonych, albo pogłębiającym się kryzysem wspólnoty.   

16% zgłoszeń związanych było z kwestią przemocy, mobbingu lub molestowania.

Różne formy przemocy najcześciej pojawiały się równolegle z pozostałymi kategoriami. Problemom z komunikacją, narastającym od dłuższego czasu konfliktom niejednokrotnie towarzyszyły nieodpowiednie zachowania czy niewłaściwe traktowanie. Wśród problemów pojawiały się sprawy związane m.in. z:

• zachowaniami i opiniami osób prowadzących zajęcia, które odbierane były jako dyskryminujące, niewłaściwe w środowisku uniwersyteckim oraz niezgodne z aktualnym stanem wiedzy i rzetelnością naukową;
• przemocą wyrażaną w mediach społecznościowych stosowaną zarówno przez osoby studiujące, jak i uczące;
• ankietami oceniającymi zajęcia i pojawiającymi się w nich groźbami, wulgarnym językiem czy fałszywymi oskarżeniami.

Aktywność publiczna – zarówno w mediach społecznościowych, jak i tradycyjne wystąpienia - członków i członkiń naszej wspólnoty należały do najtrudniejszej grupy spraw. 

Wolność wypowiedzi i prawo do prywatności sa fundamentami demokracji. Nie oznacza to, że nie należy krytykować lub akceptować niestosownych wpisów czy zachowań. W porozumieniu z prawnikami uznaliśmy, że interwencja jest niezbędna, gdy przekraczane jest prawo czy stosowana jest mowa nienawiści bądź rażąco naruszane są reguły kultury akademickiej. Czasem wystarczała prośba o ponowne przemyślenie treści wpisu i zastanowienie się nad jego potencjalnym oddziaływaniem, co skutkowało usunięciem wpisu, który kogoś obrażał lub ranił. 

Zbliżające się 20-lecie przyjęcia Akademickiego Kodeksu Wartości może stać się inspiracją do dyskusji, która pomoże uregulować te kwestie.

Działania i rekomendacje

Misją rzecznika praw i wartości akademickich jest z jednej strony promowanie wartości akademickich, z drugiej zaś szukanie sposobów rozwiązywania sporów i konfliktów w atmosferze szacunku i poszanowania.

Uniwersytet powinien być miejscem, gdzie szanujemy standardy rzetelnej dyskusji(…)

Uniwersytet powinien być miejscem, gdzie szanujemy standardy rzetelnej dyskusji i – jak pokazuje to roczne  doświadczenie – wielokrotnie tak właśnie się dzieje. Za tą współpracę na rzecz szukania rozwiązań wszystkim osobom dziękujęmy. Wspólnie z wieloma jednostkami naszego Uniwersytetu zaplanowaliśmy i podjęliśmy szereg działań, które w długoterminowej perspektywie pomogą kształtować uniwersytecką kulturę, a także współtworzyć uniwersytet oparty na dialogu i otwartej debacie z szacunkiem dla każdej osoby. 

Sprawy zgłaszane do Biura RzPiWA ujawniają potrzebę podjęcia refleksji nad granicami wolności akademickiej i wolności słowa w ramach uczelni, a także nad szeroko rozumianą przemocą (zwłaszcza róznego rodzaju przemocą i językiem stosowanym w internecie) w kontekście uniwersyteckim. Podjęliśmy szereg działań mających na celu promocję wiedzy dotyczącej wspomnianych problemów. Inicjatywy te mają być odpowiedzią na potrzeby zgłaszane między innymi przez doktorantki i doktorantów, jak i osoby studiujące. Obok zorganizowanego w październiku 2020 roku seminarium z udziałem uznanych światowych badaczy i badaczek podejmujących kwestie wolności akademickiej i wolności wypowiedzi w badaniach i w dydaktyce czy spotkania „(Nie)bezpieczny uniwersytet. O przemocy w sieci” dotyczącego konsekwencji prawnych i psychologicznych stosowania przemocowego języka zgłaszanego w grupach studenckich, we współpracy z Jagiellońskim Centrum Językowym przetłumaczony został na język polski podręcznik i zeszyt ćwiczeń pt.: „Promowanie wartości akademickich: przewodnik do dyskusji”, wprowadzający w problematykę wartości akademickich. Zestaw ten będzie wkrótce dostępny w wersji elektronicznej na stronie internetowej Biura RzPiWA, by mógł być wykorzystywany podczas zajęć dydaktycznych. 

Ważnym aspektem wydarzeń ostatnich miesięcy w naszym Uniwersytecie jest polaryzacja, która odbija głębokie podziały w naszym społeczeństwie. Uniwersytet, nawet w najtrudniejszych czasach, był miejscem rzetelnej dyskusji, opartej na wymianie argumentów pomimo podziałów. Nauka bywa niewygodna, zdarza się, że przekracza społeczne i polityczne granice, co prowadzi do napięć i konfliktów. Dobrze, gdy są one rozstrzygane w dyskusji opartej na solidnych argumentach wywodzonych z rzetelnych badań. Tu pojawia się rola uczonych, bowiem biorąc pod uwagę aktualny, hierarchiczny charakter akademii, to oni są odpowiedzialni za wyznaczanie solidnych standardów oraz kształtowanie szacunku i wrażliwości na różnice. Dlatego z badaczkami zajmującymi się alternatywnymi metodami rozwiązywania sporów rozpoczęliśmy w grudniu pierwsze spotkania dla grup studenckich dotyczące kwestii mediacji i porozumiewania się bez przemocy. Różnice opinii i poglądów są nieodłącznym aspektem życia społecznego,
w tym naukowego, nie powinny jednak prowadzić do destrukcyjnych konfliktów. W przygotowywanie materiałów włączy się wkrótce także Studencki Ośrodek Wsparcia i Adaptacji (SOWA), dodając treści oparte na ich praktyce. Wzorem innych uniwersytetów podjęliśmy współpracę z członkami Centrum Alternatywnego Rozwiązywania Sporów przy Wydziale Prawa i Administracji, promując ideę mediacji oraz korzystając ze wsparcia certyfikowanych mediatorów i mediatorek w sytuacji wyjątkowo nabrzmiałych konfliktów. 

Po ostatniej ewaluacji dydaktyki wpłynęły wnioski o podjęcie działań w odpowiedzi na pojawiające się w ankietach wulgarne komentarze. Naruszały one godność osób, których zajęcia były opiniowane. Szczególnie niepokoiły te, które odebrano jako groźby. Przy wsparciu Zespołu Radców Prawnych zostały przygotowane wskazówki wyjaśniające, jak należy reagować w takich przypadkach. Wspólnie z Zespołem ds. Jakości Kształcenia i Samorządem Studenckim wypracowany został projekt nowych funkcjonalności systemu oceniającego, które zachowując pełną anonimowość dadzą osobom ocenianym możliwość reagowania na podobne zachowania, równocześnie zaplanowano akcję zachęcającą do wypełniania ankiet w sposób merytoryczny, konstruktywny i kulturalny. Biorąc pod uwagę wyniki ankiet, ważne jest również, żeby oczekiwania dotyczące wysokich standardów – zarówno tych etycznych, jak i tych odnoszących się do kultury i wrażliwości – nie ograniczały się tylko do osób studiujących, lecz obejmowały także osoby pracujące na uczelni.

Podsumowanie

Na zakończenie chcielibyśmy serdecznie podziękować za zaufanie wszystkim osobom, które nas odwiedziły i podzieliły się problemami. Szereg kwestii udało się rozwiązać dzięki współpracy z władzami uniwersytetu, poszczególnych wydziałów, jednostek czy uniwersyteckich organizacji. Jesteśmy wdzięczni za to wsparcie w skutecznym szukaniu rozwiązań. Zwłaszcza w pierwszych miesiącach konstruktywne rozmowy z Zespołem Radców Prawnych (m.in. panią mgr Moniką Laidler), panią Kanclerz, mgr Moniką Harpulą (w kwestii pomocy psychologicznej dla osób pracujących), panią prof. Dobrosławą Szumiło Kulczycką z ARS-u i z całym zespołem pani prof. Janiny Czapskiej pomogły dopracować sposób funkcjonowania biura. 

Dziękujemy współpracowniczkom, pani dr Sybilli Stanisławskiej-Kloc, pani dr Beacie Baran oraz panu dr. Wojciechowi Burkowi. Z pewnością pierwszy rok funkcjonowania Biura RzPiWA nie był wolny od błędów, za które przepraszamy.  

Rzeczniczka Praw i Wartości Uniwersyteckich
dr hab. Beata Kowalska, prof. UJ

Samodzielny Referent w Biurze RzPiWA
mgr Radek Nawojski

 

Pełna wersja raportu w wersji PDF dostępna jest do zapoznania się poniżej.